Μια λανθασμένη εικόνα περί μοντερνισμού είναι ο βασικός λόγος για τον οποίο υπέροχα κτίρια του παρελθόντος που αποτελούσαν χαρακτηριστικά μιας ιστορικής πρωτεύουσας δεν υπάρχουν πια.
Μέσα σε 50 χρόνια ένα μικρό χωριό στους πρόποδες της Ακρόπολης απέκτησε τη λάμψη μιας ευρωπαϊκής πρωτεύουσας με ανάκτορα, νεοκλασικά μέγαρα, βουλεβάρτα και μερικά από τα ομορφότερα δείγματα νεοκλασικισμού στον κόσμο – που τότε ήταν και απολύτως της μόδας.
Όμως τα οικονομικά οφέλη και συμφέροντα, η ανάπτυξη, η ανοικοδόμηση, ο υπερβολικός εκμοντερνισμός αλλά και ο πόλεμος σε συνδυασμό με την έλλειψη χρημάτων συνετέλεσαν ώστε μερικά από τα πιο αξιόλογα κτίρια να χαθούν για πάντα στη δίνη του χρόνου. Κτίρια που αν δέσποζαν ακόμα και σήμερα, η εικόνα της Αθήνας θα ήταν σίγουρα ομορφότερη.
Ξενοδοχείο Ακταίον
Αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα εμβληματικού κτιρίου, που δεν υπάρχει πια. Βρισκόταν στο Νέο Φάληρο -στη θέση όπου σήμερα έχει χτιστεί ιδιωτικό νοσοκομείο. Ο σχεδιασμός άνηκε στον Πάνο Καραθανασόπουλο (μαθητή του Τσίλερ) και βασίστηκε στα πρότυπα των παραλιακών palace ξενοδοχείων που ανθούσαν στις ευρωπαϊκές λουτροπόλεις. Εγκαινιάστηκε το 1903 και για δεκαετίες ήταν το κέντρο της αναψυχής για την ελίτ της Αθήνας, αλλά και των υψηλών επισκεπτών από όλη την Ευρώπη. Είχε 160 δωμάτια, μεγάλες αίθουσες δεξιώσεων, κήπους και παραλία. Η παρακμή του ήρθε λίγο πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στη διάρκεια του οποίου καταστράφηκαν πολλά μέρη του. Μετά τον πόλεμο η κατεστραμμένη και πάμφτωχη Ελλάδα δεν μπορούσε να συντηρήσει ένα τέτοιο οικοδόμημα και έτσι το ξενοδοχείο εγκαταλείφθηκε, για να καταλήξει να κατεδαφιστεί επί Αριστείδη Σκυλίτση, του αλήστου μνήμης διορισμένου από τη χούντα δημάρχου Πειραιά.
Μέγαρο Νεγρεπόντη
Η μεγαλύτερη απώλεια στην Πλατεία Συντάγματος είναι το μέγαρο αυτό που χτίστηκε το 1880 και κατεδαφίστηκε το 1956. Ανήκε στην εποχή που η λεωφόρος Αμαλίας ήταν στις δόξες της και αποτελούσε την επίσημη «βόλτα» των Αθηναίων που περπατούσαν έχοντας στη μία πλευρά τον Βασιλικό Κήπο και στην άλλη πολυτελείς κατοικίες. Μέχρι το 1940, στέγασε το υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας. Στη θέση του χτίστηκε πολυκατοικία το 1959.
Βίλα Μαργαρίτα
Το εν λόγω κτίριο, χτίστηκε στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα και αποτελούσε ιδιοκτησία ενός Αρμένιου έμπορου. Βρισκόταν στη συμβολή των λεωφόρων Βασιλίσσης Σοφίας (τότε Κηφισίας) και Μεσογείων. Αποτελούσε μια ασυνήθιστη εικόνα για την Αθήνα μιας και θύμιζε κάστρο. Διέθετε πύργους και πολεμίστρες, και ήταν -φυσικά- χτισμένο από πέτρα. Πέρασε στην ιδιοκτησία του επιχειρηματία Ευστάθιου Λάμψα (ιδρυτή του ξενοδοχείου Μεγάλη Βρετανία) και στη συνέχεια στις κόρες του. Κατά τη δεκαετία του ’60 μεγάλο μέρος των κήπων του απαλλοτριώνεται λόγω της διαπλάτυνσης των λεωφόρων. Οι κληρονόμοι πωλούν τον πύργο το 1970 και οι νέοι ιδιοκτήτες αποφάσισαν να το κατεδαφίσουν. Άλλωστε, σύμφωνα με αυτά που υποστήριζε η κυβέρνηση της χούντας, το κτίσμα δεν έφερε στοιχεία της ελληνικής αρχιτεκτονικής παράδοσης για αυτό και έπρεπε να κατεδαφιστεί.Τώρα στο μέρος υπάρχει ένα 9όροφο κτίριο της Εθνικής Τράπεζας.
Δημοτικό Θέατρο Αθηνών
Στο σημείο που σήμερα περπατάτε την πλατεία Κοτζιά, βρισκόταν το Δημοτικό Θέατρο. Τα σχέδια άνηκαν στον Τσίλερ και τη χρηματοδότηση είχε αναλάβει ο Ανδρέας Συγγρός. Φημολογείται ότι ο τραπεζίτης θυσίασε πολλούς εσωτερικούς χώρους, μίκρυνε τη σκηνή και σχεδόν εξαφάνισε τα καμαρίνια των ηθοποιών με στόχο να δημιουργήσει καταστήματα και γραφεία που τα εκμεταλλευόταν ο ίδιος. Το κτίριο εγκαινιάστηκε το 1888, αλλά η πορεία του δεν ήταν η αναμενόμενη. Εκτός από τις παρεμβάσεις του Συγγρού, το θέατρο αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα, που συνέβαλαν στην καθυστέρηση της ανέγερσής του. Η διακόσμησή του δεν ήταν περίτεχνη κι αυτό του αφαιρούσε κάτι από την αίγλη του. Στην πρεμιέρα του όμως οι οιωνοί δεν ήταν θετικοί, καθώς ο βασιλιάς Γεώργιος κοιμήθηκε και ενοχλούσε με το ροχαλητό τους θεατές. Το 1901 εγκαινιάζεται το Βασιλικό (σήμερα Εθνικό) Θέατρο και το Δημοτικό αποκτά και επισήμως δεύτερο ρόλο. Το 1922 αποτέλεσε καταφύγιο για τους πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία οι οποίοι, λόγω της ταλαιπωρίας που βίωναν, άναβαν φωτιές στο εσωτερικό με αποτέλεσμα την πρόκληση μεγάλων ζημιών. Το κτίριο ενοχλούσε τον τότε δήμαρχο Κωνσταντίνο Κοτζιά, καθώς το γραφείο του έβλεπε στο πίσω μέρος του θεάτρου, αλλά και τον τότε διοικητή της Εθνικής Τράπεζας Ιωάννη Δροσόπουλο που είχε το γραφείο του ακριβώς απέναντι, στην οδό Αιόλου. Το 1940 αποφασίστηκε η κατεδάφιση του θεάτρου και παραδόξως η πλατεία που χτίστηκε στη θέση του φέρει το όνομα του ανθρώπου το εξαφάνισε.
Μέγαρο Πεσμαζόγλου
Από το 1900 δέσποζε στη γωνία της Βασιλίσσης Σοφίας με την Ηρώδου Αττικού σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλερ με χρηματοδότηση από τον επιχειρηματία Ι. Πεσμαζόγλου. Σκοπός ήταν η ενοικίαση πολυτελών διαμερισμάτων σε ξένους. Από τα πρώτα τέτοια κτίρια μεγάλης κλίμακας στην πόλη και με χαρακτηριστικό τον πυργοειδή τρούλο στη γωνία του, οι πρώτες ζημιές άρχισαν να σημειώνονται κατά τη δεκαετία του 1960 στο ένα μέρος του, που κατεδαφίστηκε και στη θέση του χτίστηκαν γραφεία. Το άλλο τμήμα, που κατά την κατοχή στέγασε τη γερμανική πρεσβεία διατηρείται μέχρι σήμερα.
Βίλα Θων
Ο Νικόλαος Θων γεννήθηκε στην Αθήνα το 1850 και ήταν γιος του Βαυαρού λογιστή Καρλ Θων. Η έπαυλή του ήταν σχεδιασμένη από τον Ερνέστο Τσίλερ και βρισκόταν στην συμβολή των λεωφόρων Κηφισίας και Αλεξάνδρας, και σε όλο το τετράγωνο με τις οδούς Αιτωλίας και Θεοφάνους. Αποτελούσε ένα αξιοθαύμαστο κτίριο τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά με τα υπέροχα γλυπτά, τα τζάμια με βιτρό και τον πανέμορφο κήπο. Το 1921 το κτήμα πουλήθηκε και στη συνέχεια λειτούργησε με πολλές διαφορετικές ιδιότητες, σαν κλινική, σχολείο, μπυραρία, στρατώνας, φυλακή, αλλά και κατοικία. Το 1944 η έπαυλη ανατινάχθηκε στη διάρκεια των Δεκεμβριανών. Σήμερα στη θέση του βρίσκεται κτίριο γραφείων. Από ολόκληρο το παλαιό κτήμα σώζεται σήμερα μόνο ο μοναδικός κυκλικός ναός στην Ελλάδα, ο Άγιος Νικόλαος.
Οικία Σαριπόλου
Ένα από τα ελάχιστα δείγματα νεογοτθικού ρυθμού στην Αθήνα αποτελεί η οικία Σαριπόλου που χτίστηκε περίπου το 1870 και βρισκόταν στη βορειοδυτική γωνία Πατησίων και Χαλκοκονδύλη. Ιδιοκτήτης της ήταν ο τότε νομικός Ιωάννης Σαρίπολος. Πέρασε στις κόρες του και το 1908 έφυγε από την ιδιοκτησία της οικογένειας. Μετρούσε μια ιστορία 90 χρόνων πριν κατεδαφιστεί τελικά το 1956 για να πάρει τη θέση του σε ένα κτίριο γραφείων χωρίς ιδιαίτερη αισθητική μετά το 1960. H Αθηνά Σαρίπολου-Λίβα, μία από τις κόρες του Ιωάννη, απαθανάτισε σε υδατογραφίες το εσωτερικό και το εξωτερικό του πατρικού της σπιτιού.
Οικία Τσοποτού
Ένα ιδιαίτερης ομορφιάς σπίτι βρισκόταν στη γωνία Πειραιώς και Μενάνδρου. Ο αρχιτέκτονας του δεν ήταν γνωστός. Έμπνευσή του όσον αφορά το σχεδιασμό αποτελούσε το Μνημείο του Λυσικράτη στην Πλάκα. Το οίκημα άντεξε ακριβώς 100 χρόνια, από το 1870 μέχρι το 1970 που κατεδαφίστηκε. Στη θέση του πλέον βρίσκεται άλλο ένα απρόσωπο πολυόροφο κτίριο.
Δείτε όμως δυο κτίρια που κατάφεραν να “μείνουν ζωντανά” και προσθέτουν μια ξεχωριστή αίγλη στην πόλη.
Νομισματικό Μουσείο / Ιλίου Μέλαθρον
Το υπέροχο αυτό κτίριο φέρει το αποτύπωμα αναγεννησιακού ρυθμού με στοιχεία νεοελληνικού νεοκλασικισμού, σε σχέδιο του Τσίλερ. Λειτουργούσε ως κατοικία του διάσημου Ερίκου Σλίμαν, του ερευνητή και ερασιτέχνη αρχαιολόγου που ανακάλυψε τον θησαυρό της αρχαίας Τροίας. Το μέγαρο ολοκληρώθηκε το 1881 και στη διακόσμησή του ενσωματώνει στοιχεία -μωσαϊκά, ζωγραφικές συνθέσεις, αγάλματα κ.λπ.- από αρχαιολογικά θέματα, τρωικά και μυκηναϊκά ευρήματα, πομπηιανές τοιχογραφίες κ.ά. Θεωρείται από τα πιο κομψά και εντυπωσιακά δημιουργήματα του Τσίλερ. Από το 1926 έχει περάσει στο ελληνικό δημόσιο που στέγασε εκεί το Συμβούλιο της Επικρατείας και τον Άρειο Πάγο μέχρι το 1981. Μετά από την ολοκλήρωση της αποκατάστασης των εκτεταμένων φθορών εγκαταστάθηκε εκεί το 1998 το Νομισματικό Μουσείο.
Βίλα Ιλίσια
Η γνωστή μας Δούκισσα της Πλακεντίας, ή όπως ήταν το πραγματικό της όνομα, Sophie de Marbois-Lebrun, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1837 και ζήτησε από τον αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη την οικοδόμηση έξι κτιρίων. Ανάμεσά τους το Μέγαρο Δουκίσσης Πλακεντίας στην Πεντέλη και η Villa Ilissia, το χειμερινό της ανάκτορο, στη σημερινή λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας που την εποχή εκείνη αποτελούσε ένα από τα εντυπωσιακότερα βουλεβάρτα της πόλης με ιδιωτικές επαύλεις και δημόσια κτίρια. Το κτίσμα δέσποζε επιβλητικά και το χτίσιμό του ολοκληρώθηκε το 1848. Μετά το θάνατο της Δούκισσας, το κτίριο πέρασε στην κυριότητα του ελληνικού δημοσίου. “Φιλοξένησε” τη Σχολή Ευελπίδων και άλλες στρατιωτικές αρχές. Από το 1930 μέχρι και σήμερα εκεί θα συνατνήσει κανείς το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο
Πηγές φωτογραφιών: Ιστ. Φωτ. Αρχ. ΒΧΜ, Αρχείο Σωτηρίου, Νεοελληνική Ιστορική Συλλογή Κωνσταντίνου Τρίπου – Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, www.elia.org.gr, Google Street View, Αρχείο ΕΡΤ
